Οι “ανδρογυναίκες” της Αλβανίας: διαλύοντας το φύλο

της Λίνας Φιλοπούλου

(από το τεύχος 49 του Κόκκινο, Μάιος-Ιούνιος 2010)

Ως κοινωνικό φύλο ορίζεται το σύνολο των κοινωνικά προσδιορισμένων ρόλων και το σύστημα ιδεολογικών αναπαραστάσεων που προσδιορίζουν πολιτισμικά το αρσενικό και το θηλυκό και κατασκευάζουν τις έμφυλες ταυτότητες. Αυτές τοι διαφορές που αποδίδονται σε κοινωνικοποιητικές διαδικασίες, προσδοκώμενες συμπεριφορές και αποδεκτά πλαίσια συμπεριφοράς για άντρες και γυναίκες αποτελούν μία μυθοπλαστική και ασταθή υπόσταση του σωματικού εγώ.

Για την Τζούντιθ Μπάτλερ, η υλικότητα των σωμάτων δεν είναι ένα προϋπάρχον δεδομένο, ούτε ένα απλό αδρανές υπόστρωμα. Αντίθετα, αποτελεί το αποτέλεσμα πρακτικών εξουσιασμού, επιτελεστικών επαναλήψεων και εγγραφής πολιτισμικών νορμών. Τα σώματα δεν προϋπάρχουν των κοινωνικά (ανα)παραγόμενων έμφυλων ταυτοτήτων και διαφορών, αλλά σχηματοποιούνται  τελικά στο πλαίσιο των πρακτικών και των στρατηγικών που αναπαράγουν αυτές τις ταυότητες και διαφορές. Το βιβλίο της  «Σώματα με σημασία: Οριοθετήσεις του “Φύλου” στο λόγο» (1993) προκάλεσε αναταραχή όχι μόνο στο χώρο της φεμινιστικής θεωρίας και των σπουδών φύλου, αλλά κυρίως στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την έννοια της ταυτότητας πλέον ως επιτελεστική κατασκευή [performative construction].

Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα που βρίσκει εφαρμογή αυτή η θεωρία είναι η περίπτωση των λεγόμενων ανδρογυναικών της Αλβανίας.  Ο Karun, ένας άγραφος κώδικας νόμων από την εποχή του Μεσαίωνα, επιτρέπει σε οικογένειες που χάνουν τον πατριάρχη τους να ορίσουν μια γυναίκα από τον ευρύτερο συγγενικό κύκλο ως αντικαταστάτη του. Κάποιες όμως το κάνουν, για να αποφύγουν ένα δυσάρεστο προξενιό, χωρίς να προσβάλουν την οικογένεια του γαμπρού. Άλλες πάλι αναγκάζονται από τους πατεράδες τους, καθώς δεν υπάρχουν γιοι στην οικογένεια. Είναι όμως και εκείνες που παίρνουν τον όρκο έπειτα από έναν αφόρητο γάμο, θέλοντας να ξεμπερδεύουν μια και καλή με τα ερωτικά ζητήματα.

Μία είναι η βασική προϋπόθεση: η γυναίκα πρέπει να δώσει έναν αμετάκλητο όρκο, δηλαδή να ορκιστεί ότι θα κρατήσει την παρθενία της για πάντα. Δεν πρόκειται για επανασπροσδιορισμό φύλου μέσω χειρουργικής επέμβασης. Αρκούνται στο να κόψουν κοντά τα μαλλιά τους, να φορέσουν φαρδιά ανδρικά ρούχα και να γίνουν βοσκοί, οδηγοί φορτηγών κτλ. Και όσοι είναι γύρω τους, αν και γνωρίζουν πολύ καλά την «αληθινή τους φύση», τους συμπεριφέρονται σαν να είναι «πραγματικοί άνδρες».  Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι όσο πιο μικρή μια γυναίκα αλλάζει την έμφυλή της ταυτότητα, τόσο πιο έντονη είναι η παραλλαγή του σώματός της, σε βαθμό που συγκρούεται και θέτει σε δοκιμασία τις κυρίαρχες νόρμες περί φύλου και έμφυλου σώματος.

Η φωτογράφος Πέπα Χρίστοβα, βραβευμένη με το βραβείο φωτογραφίας Ότο Στάινερτ το 2009, ταξίδεψε στα βουνά της Βόρειας Αλβανίας, όπου ζουν οι “ανδρογυναίκες”, αυτές οι ορκισμένες παρθένες, και επέστρεψε με εξαιρετικές εικόνες “γυναικών” που δύσκολα καταλαβαίνεις ότι δεν είναι “άνδρες”. Η έκθεσή της φιλοξενείται στο Ινστιτούτο Γκαίτε ως τις 20 Ιουλίου, στο πλαίσιο του αφιερώματος «Gender Show», στο οποίο τρεις ακόμη καλλιτέχνιδες ασχολούνται με το θέμα της γυναικείας σεξουαλικότητας.