Μία συντομότατη ιστορία του ελληνικού λεσβιακού, γκέι, αμφί, τρανς κινήματος και των διεκδικήσεών του

του Κωστή Σπηλιώτη 

(από το τεύχος 49 του Κόκκινο, Μάιος-Ιούνιος 2010)

Όταν μου προτάθηκε από το «Κόκκινο» να γράψω ένα κείμενο για την lgbt σελίδα που εγκαινίασε πρόσφατα, σκέφτηκα ότι θα ήταν καλό να ξεκινήσουμε από τα βασικά, αλλά με έμφαση στην ελληνική πραγματικότητα. Ακόμα εξάλλου και μέσα στον ίδιο το χώρο του λεσβιακού, γκέι, αμφί, τρανς (εφεξής ΛεΓκΑΤ) κινήματος συναντάει κανείς/μια συχνά την ελλιπή γνώση για την ιστορία και το παρόν των διεκδικήσεώ μας στην Ελλάδα, ενώ αντίθετα είναι κοινά μοιρασμένη πχ η γνώση για την εξέγερση του Stonewall το 1969.

Στην Ελλάδα η ιστορία του οργανωμένου ΛεΓκΑΤ κινήματος ξεκινά με το ΑΚΟΕ (Απελευθερωτικό Κίνημα Ομοφυλόφιλων Ελλάδας) το 1977, μια αυτόνομη ομάδα χωρίς καταστατικό, πρόεδρο και εγγεγραμμένα μέλη και με ισχυρές αναφορές στις ιδεολογίες της μη σταλινικής Αριστερής και της αυτονομίας που ανθούσαν τη συγκεκριμένη περίοδο. Την αφορμή για τη δημιουργία του έδωσε το νομοσχέδιο «Περί της εξ αφροδισίων νόσων προστασίας και ρυθμίσεως συναφών θεμάτων», το οποίο προέβλεπε, στην αρχική του μορφή, διώξεις, φυλάκιση ακόμα και εξορία των ομοφυλόφιλων. Κορυφαία στιγμή του ΑΚΟΕ ήταν η διοργάνωση στο Γαλλικό Ινστιτούτο το 1983 συνεδρίου με τίτλο «Σεξουαλικότητες και πολιτική», με τη συμμετοχή Ελλήνων και ξένων διανοούμενων, ενώ εξέδωσε από το 1978 ως και το 1990 το περιοδικό «Αμφί». Από την άλλη μεριά, το ΑΚΟΕ δεν είχε κάποια ατζέντα θεσμικών διεκδικήσεων και λειτούργησε περισσότερο στην κατεύθυνση της ενδυνάμωσης των μελών του και της ενημέρωσης για το ζήτημα του σεξουαλικού προσανατολισμού.

Την ίδια περίοδο δραστηριοποιείται η ομάδα του περιοδικό «Κράξιμο» (1981-1993), που εκδιδόταν από την «εκδιδόμενη τραβεστί Πάολα», όπως έγραφε στο εξώφυλλό του, με ριζοσπαστική θεματολογία και ελευθερόστομη γλώσσα. Στην ομάδα του περιοδικού «Κράξιμο»  χρωστάμε τις πρώτες προσπάθειες για Pride στην Αθήνα, από το 1992 ως το 1995 στο λόγο του Στρέφη. Ο λεσβιακός ακτιβισμός εκπροσωπείται τη δεκαετία του ’80 από την Αυτόνομη Ομάδα Ομοφυλόφιλων Γυναικών, η οποία όμως συνδέει την εαυτή της περισσότερο με τη φεμινιστική ατζέντα, παρά με συγκερκιμένες ΛεΓκΑΤ διεκδικήσεις.

Η δεκαετία του ’90 βρίσκει διαλυμένο το ΑΚΟΕ και τα περιοδικά « Αμφί» και «Κράξιμο» να αναστέλλουν τη λειτουργία τους, το 1990 και 1993. Έχει ξεκινήσει όμως το 1988 η πρώτη θεσμική ΛεΓκΑΤ οργάνωση, η Ελληνική Ομοφυλοφιλή Κοινότητα (ΕΟΚ) με αρκετές από τις διεκδικήσεις που συναντάμε και σήμερα, για τη νομοθετική καταπολέμηση των διακρίσεων απέναντι στους/τις ΛεΓκΑΤ. Η Ελληνική Ομοφυλοφιλή Κοινότητα χαρακτηρίστηκε σε μεγάλο βαθμό από την ιδιαίτερη προσωπικότητα του ισόβιου προέδρου της Βαγγέλη Γιανέλλου και τη χαμηλή ενεργοποίηση-δραστηριοποίηση των μελών της ΛεΓκΑΤ κοινότητας, οπότε χωρίς να παραγνωρίζουμε τη σημαντική αξία που είχε στην εποχή που έδρασε, τα αποτελέσματά της υπήρξαν κάπως περιορισμένα, παρά την εικοσάχρονη λειτουργία της. Το 1995 ιδρύεται επίσης στη Θεσσαλονίκη η Σύμπραξη κατά της Ομοφυλοφοβίας, θεσμικό σωματείο που λειτουργεί μέχρι και σήμερα, το οποίο έχει όμως εστιάσει κυρίως στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού της πόλης, με τη διοργάνωση του Πανοράματος Ταινιών με ΛεΓκΑΤ θεματολογία, τη διοργάνωση ημερίδων και την έκδοση βιβλίων.

Η πρώτη δεκαετία του 21^ου αιώνα αποτέλεσε και περίοδο ανθοφορίας του ΛεΓκΑΤ κινήματος, τουλάχιστον στην Αθήνα. Συστήνεται η Λεσβιακή Ομάδα Αθηνας το 2000, η οποία παραμένει ορατή και μαχητική ως και σήμερα (πρόσφατα απέκτησε και μία αδελφή ομάδα, τη Λεσβιακή Ομάδα Θεσσαλονίκης), το 2004 συγκροτείται η Ομοφυλοφιλική Λεσβιακή Κοινότητα Ελλάδα, το 2005 οργανώνεται το πρώτο Athens Pride, δημιουργείται το Σωματείο Αλληλεγγύης Τραβεστί και Τρανσέξουαλ Ελλάδας και στη συνέχεια το διάδοχό του Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών. Παράλληλα αρχίζουμε να συναντάμε ομάδες με το σεξουαλικό προσανατολισμό ως βασική θεματολογία, τον οποίο όμως να συνδέουν με ευρύτερα προτάγματα κοινωνικής χειραφέτησης, όπως οι ανενεργές πλέον Πρωτοβουλία Ομοφυλόφιλων Ενάντια στην Καταπίεση (φιλική προς το ΣΕΚ) και οι Homorebels ( με ισχυρές αναφορές στον Α/Α χώρο), αλλά και οι queer ομάδες στην Πρίζα, QVZine και Losotras (οι δύο τελευταίες ενεργές ως σήμερα στον χώρο της κατάληψης Σκαραμαγκά και στο κονωνικό κέντρο Nosotros αντίστοιχα).

Ειδικά αν μιλήσουμε για την τελευταία δεκαετία, είναι πολύ δύσκολο να τεθεί ένα πλαίσιο διεκδικήσεων που να συνδέει όλες τις ΛεΓκΑΤ και queer ομάδες μεταξύ τους. Το Athens Pride έχει βασικό του στόχο τη ΛεΓκΑΤ ορατότητα και περηφάνια, η ΟΛΚΕ και το Σωματείο Υποστήριξης Διεμφυλικών εστιάζουν σε θεσμικές διεκδικήσεις, όπως η επέκταση του πολιτικού γάμου και του συμφώνου συμβίωσης στα ομόφυλα ζευγάρια, η δημιουργία ή επέκταση νόμων που θα προστατεύουν το ΛεΓκΑΤ άτομα από το μίσος και τη βία και η πλήρης ιατροφαρμακευτική υποστήριξη των τρανς που εμπλέκονται σε επέμβαση επαναπροσδιορισμού φύλου, ενώ η Λεσβιακή Ομάδα Αθήνας εκδίδει το εξαιρετικό περιοδικό «Νταλίκα» και δραστηριοποιείται με προβολές, πάρτι και συζητήσεις που στοχεύουν στην ενδυνάμωση της λεσβιακής ταυτότητας. Οι queer ομάδες από την άλλη επιτίθενται στις απαιτήσεις της κάθε μορφής σεξουαλικής κανονικότητας , ανοίγοντας τη συζήτηση για την απελευθέρωση συνολικά της επιθυμίας, είτε ΛεΓκΑΤ είτε ετεροφυλόφιλης. Καθώς όμως το κείμενο ήδη άγγιξε και ελαφρώς ξεπέρασε το όριο λέξεών μου, η συζήτηση αυτή καλύτερα να περιμένει για μια επόμενη φιλεξενία στο περιοδικό του Κόκκινου.

Οι “ανδρογυναίκες” της Αλβανίας: διαλύοντας το φύλο

της Λίνας Φιλοπούλου

(από το τεύχος 49 του Κόκκινο, Μάιος-Ιούνιος 2010)

Ως κοινωνικό φύλο ορίζεται το σύνολο των κοινωνικά προσδιορισμένων ρόλων και το σύστημα ιδεολογικών αναπαραστάσεων που προσδιορίζουν πολιτισμικά το αρσενικό και το θηλυκό και κατασκευάζουν τις έμφυλες ταυτότητες. Αυτές τοι διαφορές που αποδίδονται σε κοινωνικοποιητικές διαδικασίες, προσδοκώμενες συμπεριφορές και αποδεκτά πλαίσια συμπεριφοράς για άντρες και γυναίκες αποτελούν μία μυθοπλαστική και ασταθή υπόσταση του σωματικού εγώ.

Για την Τζούντιθ Μπάτλερ, η υλικότητα των σωμάτων δεν είναι ένα προϋπάρχον δεδομένο, ούτε ένα απλό αδρανές υπόστρωμα. Αντίθετα, αποτελεί το αποτέλεσμα πρακτικών εξουσιασμού, επιτελεστικών επαναλήψεων και εγγραφής πολιτισμικών νορμών. Τα σώματα δεν προϋπάρχουν των κοινωνικά (ανα)παραγόμενων έμφυλων ταυτοτήτων και διαφορών, αλλά σχηματοποιούνται  τελικά στο πλαίσιο των πρακτικών και των στρατηγικών που αναπαράγουν αυτές τις ταυότητες και διαφορές. Το βιβλίο της  «Σώματα με σημασία: Οριοθετήσεις του “Φύλου” στο λόγο» (1993) προκάλεσε αναταραχή όχι μόνο στο χώρο της φεμινιστικής θεωρίας και των σπουδών φύλου, αλλά κυρίως στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την έννοια της ταυτότητας πλέον ως επιτελεστική κατασκευή [performative construction].

Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα που βρίσκει εφαρμογή αυτή η θεωρία είναι η περίπτωση των λεγόμενων ανδρογυναικών της Αλβανίας.  Ο Karun, ένας άγραφος κώδικας νόμων από την εποχή του Μεσαίωνα, επιτρέπει σε οικογένειες που χάνουν τον πατριάρχη τους να ορίσουν μια γυναίκα από τον ευρύτερο συγγενικό κύκλο ως αντικαταστάτη του. Κάποιες όμως το κάνουν, για να αποφύγουν ένα δυσάρεστο προξενιό, χωρίς να προσβάλουν την οικογένεια του γαμπρού. Άλλες πάλι αναγκάζονται από τους πατεράδες τους, καθώς δεν υπάρχουν γιοι στην οικογένεια. Είναι όμως και εκείνες που παίρνουν τον όρκο έπειτα από έναν αφόρητο γάμο, θέλοντας να ξεμπερδεύουν μια και καλή με τα ερωτικά ζητήματα.

Μία είναι η βασική προϋπόθεση: η γυναίκα πρέπει να δώσει έναν αμετάκλητο όρκο, δηλαδή να ορκιστεί ότι θα κρατήσει την παρθενία της για πάντα. Δεν πρόκειται για επανασπροσδιορισμό φύλου μέσω χειρουργικής επέμβασης. Αρκούνται στο να κόψουν κοντά τα μαλλιά τους, να φορέσουν φαρδιά ανδρικά ρούχα και να γίνουν βοσκοί, οδηγοί φορτηγών κτλ. Και όσοι είναι γύρω τους, αν και γνωρίζουν πολύ καλά την «αληθινή τους φύση», τους συμπεριφέρονται σαν να είναι «πραγματικοί άνδρες».  Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι όσο πιο μικρή μια γυναίκα αλλάζει την έμφυλή της ταυτότητα, τόσο πιο έντονη είναι η παραλλαγή του σώματός της, σε βαθμό που συγκρούεται και θέτει σε δοκιμασία τις κυρίαρχες νόρμες περί φύλου και έμφυλου σώματος.

Η φωτογράφος Πέπα Χρίστοβα, βραβευμένη με το βραβείο φωτογραφίας Ότο Στάινερτ το 2009, ταξίδεψε στα βουνά της Βόρειας Αλβανίας, όπου ζουν οι “ανδρογυναίκες”, αυτές οι ορκισμένες παρθένες, και επέστρεψε με εξαιρετικές εικόνες “γυναικών” που δύσκολα καταλαβαίνεις ότι δεν είναι “άνδρες”. Η έκθεσή της φιλοξενείται στο Ινστιτούτο Γκαίτε ως τις 20 Ιουλίου, στο πλαίσιο του αφιερώματος «Gender Show», στο οποίο τρεις ακόμη καλλιτέχνιδες ασχολούνται με το θέμα της γυναικείας σεξουαλικότητας.